Rouwen om de planeet: hoe klimaatverandering onze emoties beïnvloedt

Het verdriet om een verdwijnend landschap is een groeiend fenomeen, bekend als klimaatrouw. Hoe ga je om met deze gevoelens? En hoe kunnen rouw en actie hand in hand gaan? Experts delen hun inzichten en bieden perspectief.

Ongeveer een jaar geleden trok journalist Maya Toebat door Nieuw-Zeeland. Elke dag wandelde ze door valleien en heuvels, van een uitgestrektheid die je je nauwelijks kunt voorstellen. Op een dag stond de beroemde gletsjer van Franz Josef op haar planning. Via hangbruggen en een rotspad ging ze naar boven: ” Toen ik een bocht omsloeg en mijn bestemming in de verte zag blinken, viel mijn mond open. Laat de tijd maar stoppen, dacht ik, want als ik over een jaar of twintig terugkeer, is dit ijs er misschien niet meer. De gletsjer, die ooit reikte tot aan het dorp, was al kilometers teruggetrokken. Het idee dat zo’n massa, die daar al miljoenen jaren ligt te kraken, in enkele decennia kon verdwijnen, voelde bijna onverdraaglijk. ”

Rouwgevoelens wegens klimaatverandering

“De laatste jaren is er steeds meer aandacht voor de impact van klimaatverandering op onze mentale gezondheid. Die kan zich op verschillende manieren uiten: van eco anxiety, paniek en onmacht tot zelfs depressie en eco- of klimaatrouw. Als koraalriffen, regenwouden en gletsjers verdwijnen, winters met sneeuw zeldzaam worden en de zeespiegel blijft stijgen, is je thuis niet langer dezelfde herkenbare plek. Dat doet pijn, en wordt ook wel solastalgia genoemd.

Het klinkt misschien overdreven, hoe kun je het verdriet om een smeltende gletsjer nou vergelijken met het verlies van een dierbare? Toch is de oorzaak net zo reëel. Dat rouwgevoelens vanwege de klimaatverandering wel degelijk voorkomen, bleek in 2023 nog uit het IPCC-klimaatrapport. Hierin staat dat extreem weer en stijgende temperaturen nadelig zijn voor onze mentale gezondheid, met de waarschuwing dat het effect alleen maar zal toenemen.

Jongeren extreem bezorgd

Zeker bij jongeren komen de toekomstscenario’s van onze planeet echt binnen. In 2021 deden Britse researchers van de universiteit van Bath een onderzoek naar klimaatangst in tien landen. Meer dan de helft van de 10.000 jongeren die deelnamen (van 16 tot 25 jaar), gaven aan ‘zeer of extreem bezorgd’ te zijn over de klimaatverandering.

Toen ik daar op die berg in Nieuw-Zeeland stond, overviel me plotseling het verdriet over onze planeet die onherroepelijk aan het veranderen is, maar je kunt je ook gaandeweg bewust worden van dat besef. Hoe ga je om met dat soort pijn, die je misschien nog nooit eerder hebt meegemaakt?

Ik stel de vraag aan socioloog en klimaatpsycholoog Manu Busschots, die met KlimaatGesprekken groepjes mensen met klimaatzorgen coacht. Volgens Busschots begint het met het erkennen van de emoties die je voelt. “Er is een reden waarom je verdrietig bent,” zegt hij. “Zolang je geen aandacht hebt voor de signalen van je lichaam, blijft dat verdriet aan je knagen. Door ruimte te nemen om te rouwen, komt er energie vrij en voelt alles daarna weer wat lichter aan.”

Troostende rituelen

“Wat ook kan helpen, is het organiseren van rituelen. Je kunt het vergelijken met een uitvaart en een koffietafel na een overlijden. Een moment om samen warme herinneringen op te halen of elkaar eens goed vast te pakken. Ook eco-rouw vraagt om nieuwe, eigen rituelen die kunnen troosten.

Er is behoefte aan momenten om samen te komen en stil te staan bij de dier- en plantensoorten die uitsterven, maar ook bij degene die er wél nog zijn. Dat blijkt uit de vele initiatieven die opduiken. Gienke Deuten van theatergezelschap Gouden Haas maakte bijvoorbeeld de muzikale locatievoorstelling Herinner ons, als antwoord op het unheimische gevoel dat al een paar jaar in haar sluimert.

Van angst naar actie

Ook Barbara Raes wilde niet alleen toekijken, maar echt iets doen. Met Beyond the spoken begeleidt ze ceremonies rond niet-erkend verlies waaronder ook klimaatrouw. “Een eco-ritueel kan helpen om af te rekenen met de pijn. Vervolgens ontstaat er ruimte en energie om ook actie te ondernemen.” Samen sta je sterker, ook bij klimaatverdriet.

Klimaatpsycholoog Manu Busschots merkt tijdens coachings dat mensen vaak het gevoel hebben dat de wereld gek is geworden en zij als enigen zien wat er aan de hand is. “Eco-rouw werkt soms isolerend. Stel, je vriendengroep wil samen een vliegreis maken, maar jij vindt dat onverantwoord. Als bepaalde waarden niet langer overeenkomen, kunnen vriendschappen veranderen of zelfs verdwijnen. In dat geval is het troostrijk om gelijkgestemden op te zoeken.”

Busschots adviseert verder om te focussen op wat je wél kunt beheersen, zodat je je minder somber en hulpeloos voelt. “Als je het gemis doorvoeld en geaccepteerd hebt, kun je je beter openstellen voor de schoonheid die wel nog overblijft op de planeet en je daarvoor inzetten. Zo ga je van angst naar actie en nieuwe hoop.

Extra waardering door te rouwen

Rouw is natuurlijk geen tovermiddel dat je moeiteloos van punt A naar B brengt, benadrukt rouwbegeleider Maarten Hoogslag. Maar het heeft zeker zin om te blijven rouwen om de stukjes natuur die we verliezen, gelooft hij. “Rouwen is het tegenovergestelde van apathie. Je rouwt niet voor niets: het is je echt wat waard. Je ziet in hoe bijzonder het is dat de planeet, de planten, de dieren en jijzelf bestaan. En je beseft dat al die rijkdom zomaar zou kunnen verdwijnen. Daardoor waardeer je de natuur die er nog is extra.”