Zo belangrijk zijn onze zintuigen

Ons werk en leven spelen zich steeds meer af in de digitale wereld. Voor zintuigen als tast en geur valt daardoor minder te genieten. Een serieus gemis, vindt journalist Chris Muyres.

Ik rook de geur van de boeken door de etalageruit heen, wat natuurlijk onmogelijk is, maar zo neemt je brein af en toe een loopje met je. Puur en alleen om even dat aroma van bedrukt papier op te snuiven, dat me op de een of andere manier altijd gelukkig maakt, ging ik naar binnen bij Buchhandlung zum Wetzstein in Freiburg in Duitsland.

Op een zonnige herfstdag verleden jaar was ik per trein naar deze stad aan de rand van het Zwarte Woud gereisd. In de Salzstraße werd mijn aandacht getrokken door de boekwinkel met zijn fifties etalage van hout en messing in een gevel van zandsteen. Binnen hingen koperen kroonluchters, tegen de wanden stonden houten schappen en vitrinekasten, waarin behalve eerste drukken ook handgeschreven brieven waren uitgestald. Op de vloer lag zachte vloerbedekking, die al het geluid dempte en de sfeer extra intiem maakte.

Een boek in handen nemen

Mijn ogen tastten de planken af. Ze bleven hangen aan een brede, gebonden rug: Der Zauberberg van Thomas Mann. Ik móest het boek kopen, ondanks de stem in mijn hoofd die zeurde: jij gaat die 984 pagina’s echt niet lezen in het Duits. Wel dus, want inmiddels heb ik het boek uit. En dat zeg ik met meer weemoed dan trots, want een meeslepende roman voor de laatste keer dichtslaan, stemt altijd weer melancholiek.

Weken had ik geleefd met dit persoonlijke exemplaar. Het lag op het tafeltje naast de bank, mijn nachtkastje, de ontbijttafel… Altijd in het zicht. Het was keer op keer een genoegen om de met linnen overtrokken kaft van Der Zauberberg in handen te nemen. Om de reliëftekening van het bergsanatorium op de cover te voelen. En om vervolgens met het satijnen leeslint het meesterwerk te openen op de bladzijde waar ik gebleven was.

Een andere emotie dan swipen

Bij het lezen van Der Zauberberg besefte ik duidelijk dat het omslaan van een pagina een andere emotie heeft dan swipen. Want swipen is een wegwerpgebaar dat letterlijk gevoelloos is aan je vingertoppen. Die voelsprieten, die de verschillen tussen ruw, glad, dik, dun, soepel en stug papier feilloos kunnen registreren. Door de opkomst van touchscreens is dat fingerspitzengefühl helaas een verdwijnend genot aan het worden.

Hoewel… uit cijfers blijkt dat de verkoop van e-books langzaam daalt en die van echte boeken weer stijgt. Volgens de Association of American Publishers begon de kentering in 2015. Parallel daaraan is er ook weer een flinke toename van het aantal boekwinkels dat de deuren opent in plaats van sluit, zo signaleerde de American Booksellers Association.

De comeback van vinyl

Meer nog dan het papieren boek is de langspeelplaat van vinyl aan een comeback bezig. Dat is geen toeval, want net als bij literatuur gaat het bij muziek weliswaar om de inhoud, maar blijkt de verpakking relevanter te zijn dan gedacht. Intuïtief heb ik dat altijd al geweten. Althans, zo verantwoord ik mijn halsstarrige weigering om ‘met de tijd mee te gaan’, zoals de meeste van mijn vrienden deden, die inmiddels hun muziekcollectie al twee keer hebben ingeruild: eerst de lp’s voor cd’s, daarna de cd’s voor mp3’s of Spotify. Dat ruimt lekker op in huis.

Toch kreeg ik van niemand minder dan Marie Kondo de bevestiging dat het prima is dat ik mijn platen heb bewaard. Zij leert immers dat je geen afstand moet doen van iets wat ‘sparks joy’ als je het aan je hart drukt. Nou, dat geldt voor elke individuele lp die ik sinds mijn dertiende zorgvuldig heb uitgezocht in de platenwinkel. Tegen de tijd dat ik ging samenwonen in ons kleine appartement, had mijn collectie een omvang aangenomen waar mijn vriendin niet bijster enthousiast over was. In plaats van een walk-in garderobekast moesten we namelijk eerder een walk-in platenkast overwegen.

Een album uit de hoes halen

Voor mij hangt er dus veel jeugdsentiment om vinyl, maar hoe zit dat bij jongere generaties, die tegen alle voorspellingen in de lp een ware revival hebben bezorgd? Ik vroeg het aan zangeres Lakshmi, een twintiger die inmiddels al twee prachtige albums met succes op vinyl heeft uitgebracht. “Wat ik zo mooi vind aan een lp,” vertelt ze, “is dat je daar veel aandachtiger naar luistert dan naar een Spotify-playlist. Alleen al het ritueel van het album uit de hoes halen, op de platenspeler leggen, even met het stofborsteltje eroverheen en dan heel voorzichtig de naald in de groef laten zakken…

De concentratie die daarbij nodig is, brengt je aandacht echt bij de muziek. Je dompelt je op die manier even helemaal onder in de wereld van een artiest en het verhaal van een album. Ook de bijgevoegde teksten op lp-formaat dragen hieraan bij, dat mis ik zelf altijd bij digitale muziek. Verder besteed ik als artiest op het podium veel aandacht aan het visuele, dat is voor mij één geheel met de muziek. Bij een vinyl-album kan ik daar iets van meegeven. Het is trouwens veelzeggend dat festivals nu populairder zijn dan ooit, want daar wordt muziek pas echt een complete belevenis. Ik hecht dan ook veel meer waarde aan het aantal mensen dat naar mijn concerten komt, dan aan het aantal streams op Spotify. Want of iemand naar je liedjes op Spotify ook écht heeft geluisterd, is maar de vraag.”

Voelen is een levensbehoefte

Rob Walker is journalist en docent aan de School of Visual Arts in New York en schreef het boek De kunst van het waarnemen, dat naadloos aansluit bij wat Lakshmi zegt. Walker betoogt dat waarnemen ‘een oefening in aandacht geven’ is. Hij geeft in zijn boek meer dan honderd eenvoudige oefeningen om met een nieuwe blik naar de wereld te kijken, waardoor ‘je zult merken dat je creatiever wordt, helderder denkt, beter luistert en weer verliefd wordt op wat echt belangrijk is in jouw leven.’

Maar het leuke is dus: van muziek op lp luisteren, echte boeken lezen en bijvoorbeeld ook polaroidfoto’s maken, ga je structureel met veel meer aandacht luisteren en kijken.

Het menselijke verlangen naar het fysieke, het tastbare – zoals bij lp’s, boeken en analoge foto’s – is niet zomaar af te doen als materialisme. Voelen is namelijk een primaire levensbehoefte, zo is inmiddels uit onderzoek gebleken. Hoe essentieel de tastzin is, besef je als je bedenkt dat baby’s hun omgeving allereerst leren kennen door alles in hun mond te stoppen. Dat doen ze omdat in de mond en de vingers veruit de meeste tastzenuwen zitten. Wat later nemen de handen de functie van de mond over en gaan kinderen daarmee de wereld verkennen.

‘De handen trainen dan de ogen om te leren wat ze zien. Vanaf dat moment kunnen kinderen ook vormen gaan onderscheiden,’ zo leert de website van het Breincentrum. Zicht is uiteindelijk het meest dominante zintuig van de mens, maar je weet pas wat je ziet als je het eerst hebt gevoeld. Dat is in overeenstemming met de ontdekking dat de zintuigen zich in een vaste volgorde ontwikkelen. De tastzin als eerste (dat begint al in de baarmoeder rond zestien weken) en het zicht pas als laatste.

Aanraking

Toch werd het belang van de tast lange tijd flink onderschat. De laatste jaren is daar gelukkig verandering in gekomen. Het boek Touch – The science of hand, heart and mind van de Amerikaanse neurobioloog David Linden biedt een fascinerende blik op recente ontdekkingen. Linden concludeert dat alles wat met de tastzin te maken heeft, essentieel is geweest voor de mens om zich te ontwikkelen tot het unieke wezen dat hij is. Tast is niet optioneel voor een mens, schrijft hij. Een kind kan prima zonder emotionele of lichamelijke problemen opgroeien als het blind of doof geboren wordt.

Maar gezond opgroeien zonder meteen te kunnen voelen en te worden aangeraakt, is onmogelijk. Het leidt onherroepelijk tot mentale en lichamelijke stoornissen. Het immuunsysteem en de spijsvertering ontwikkelen zich dan niet goed bijvoorbeeld. Ook oudere kinderen die een gebrek hebben aan aanraking en wier tastzin te weinig wordt geprikkeld, ondervinden daar cognitieve, emotionele en motorische schade van. Wat dat op lange termijn voor iemand betekent, is nog niet goed in kaart gebracht, maar het laat zich raden dat de effecten niet positief zullen zijn.

Twee paden in je brein

David Linden beschrijft dat er twee paden in het brein zijn waarlangs het gevoel wordt verwerkt. Het ene pad geeft feiten door, zoals trilling, druk, temperatuur, locatie en fijne textuur. Het tweede pad verwerkt sociale en emotionele informatie. Daarbij gaat het meestal om aanraking tussen mensen en komen hersengebieden in actie die een rol spelen in sociale binding, plezier en pijn. Dit pad zorgt ervoor dat je een arm om je schouder op verschillende manieren kunt ervaren. Een arm van je geliefde voelt anders aan dan die van een intimiderende baas, zegt Linden. Nu is het wel zo dat de twee beschreven paden aan elkaar gelinkt zijn. Dat wil zeggen: wanneer je fysieke prikkels niet of slecht waarneemt, kan ook de emotionele waarneming van een aanraking verstoord raken.

“Voelen,” zegt neuropsycholoog Chris Dijkerman van de Universiteit Utrecht in een interview in NRC, “heeft niet voor niets twee betekenissen. Ook in de hersenen zijn tast en emotie aan elkaar gekoppeld. Het tast-systeem is ook een affectief systeem.”

David Linden geeft in zijn boek een helder voorbeeld van dit verband: ‘Als je schade hebt aan het deel van het brein dat emotionele sensaties verwerkt, kan het bijvoorbeeld zijn dat je een orgasme beleeft als niet meer dan een gevoel van ‘oeps’.’ Hij stelt ook vast dat je met het ouder worden een groot deel van je tastzin verliest, net zoals je gehoor, smaak en zicht achteruitgaan. Dat is een van de redenen waarom ouderen sneller vallen. Hun brein krijgt gebrekkige informatie door van de voetzolen. Alles bij elkaar is het dan ook heel belangrijk om je tastzin zo veel mogelijk te blijven gebruiken en trainen gedurende je leven. Zowel voor je fysieke als je emotionele functioneren is de tast een onmisbaar zintuig.

De rol van tast

Terugkomend op de digitalisering is een duidelijk patroon te herkennen: deze verandering in de maatschappij reduceert lezen, luisteren en kijken tot een ervaring met maar één zintuig. Op voorhand zou je denken: dat maakt niet uit, want bij al die activiteiten is ook maar één zintuig echt van belang.

Niet dus. We zijn geneigd te onderschatten hoe belangrijk juist de combinatie van zintuigen is bij allerlei ervaringen, en vooral de rol van de tast wordt daarbij miskend. Zo gaat het bij eten uiteraard om smaak, maar geur is daarbij net zo essentieel en zelfs het gehoor doet mee – denk aan het kraken van vers brood – terwijl het mondgevoel een onmisbare bijdrage levert aan de ervaring of iets al dan niet lekker is. Wat de tast daarbij uniek maakt ten opzichte van zien, horen, ruiken en proeven, is dat je er direct contact voor moet maken. Daarmee is het de persoonlijkste en diepste sensatie, die ook de meest directe band geeft met de wereld om je heen.

Voelen dat je leeft

Terwijl ik nadacht over het gemis van fysieke ervaringen in het leven van alledag en hoe je dat kunt compenseren, realiseerde ik me dat ik dat misschien deels al deed, zonder het in de gaten te hebben. En andere mensen waarschijnlijk ook.

Ik moest aan één specifiek voorbeeld denken. Elke zondagochtend voetbal ik met wat vrienden en bekenden in het park. Als iedereen zou komen, zouden we met een man of 25 zijn. In de praktijk spelen we meestal ongeveer zes tegen zes. Het gekke is: juist als het regent, is de opkomst hoger dan gemiddeld. Aanvankelijk dacht ik: dat is omdat niemand in de groepsapp te kijk gezet wil worden als suikermannetje. Maar toen ik het bij mezelf naging, besefte ik dat ik me oprecht kan verheugen op een bui op zondagochtend. Alle dagelijkse beslommeringen spoelen van je af in de kinderlijke euforie die je krijgt van rennen in de regen. Het laat je voelen dat je leeft.

Ik hoop dat het aanstaande zondag weer plenst. En dat heel Nederland dan buiten gaat spelen.