Deze socioloog legt uit waarom relaties steeds vaker stranden

Optimale keuzevrijheid klinkt mooi, maar volgens socioloog en relatie-expert Eva Illouz worden we er vooral onzeker van. Willen we echt een ander zodra een relatie een beetje tegenvalt? Of hunkeren we naar vertrouwen en liefde die tegen een stootje kan?

Uw boek heeft als titel Waarom liefde eindigt. Hoe is het met de liefde gesteld?

“Romantische relaties zijn complex geworden. We gaan steeds vaker naar de psycholoog met relatieproblemen. Dat kan gaan om conflicten tussen ouders en hun kinderen of binnen een familie, maar meestal heeft het wel te maken met problemen op romantisch en seksueel vlak.

Veel mensen vinden het lastig om intieme en liefdevolle verbintenissen op te bouwen of in stand te houden. Daarnaast is er veel onzekerheid over de manier waarop je je moet gedragen binnen een relatie, en er zijn nog nooit zo veel huwelijken gestrand als de laatste jaren.

Als de psychologie het zo druk heeft met relatieproblemen, betekent dat voor mij als socioloog dat er meer aan de hand is. Want het kan niet zo zijn dat onze psyche ineens enorm veranderd is. Ik denk dat de sociale voorwaarden en omstandigheden om verbintenissen aan te gaan, moeilijker zijn geworden. Daarom wilde ik ook weten hoe de omgeving actief vormgeeft wie we zijn en hoe we nu met elkaar omgaan.”

Zijn relatieproblemen niet van alle tijden?

“Door belangrijke ontwikkelingen is de onzekerheid gaan overheersen. Een heel belangrijke is de opkomst van het kapitalisme. Dat heeft onze hele manier van leven beïnvloed. Zo zijn er veel overeenkomsten tussen gedrag in romantische relaties en gedrag in de economische sfeer. Een voorbeeld daarvan is dat eigenbelang vrijwel altijd voorop staat, zelfs in de liefde. Of het gegeven dat we tegenwoordig heel snel weer uit een relatie stappen als die niet meer aan onze behoeften voldoet. Dat lijkt op de manier waarop bedrijven in de jaren tachtig en negentig geen verbinding meer voelden met hun werknemers, en de betrokkenheid misten. Ook toen werd het management steeds ‘leaner and meaner’ en ontdeed het zich, om de winst op te schroeven, van minder efficiënte medewerkers.

Hoewel deze dingen op het eerste gezicht los lijken te staan van romantische relaties, hebben ze effect. Ze zetten een nieuwe morele standaard en zorgen voor ander gedrag. Een gebrek aan loyaliteit, je nergens aan verbinden, kreeg waarde. En het is volstrekt normaal geworden om alles te bekijken in termen van winst en verlies, ook in relaties. Kapitalisme is zo veranderd in een vorm van leven die in alle segmenten van de maatschappij zichtbaar is, nog versterkt door de alom aanwezige technologie.”

Hoe oefent technologie dan invloed uit?

“Technologie is in essentie kapitalisme, en speelt een grote rol in het aangaan en verbreken van relaties. Het doel van datingsites is geld verdienen. Tinder is bijvoorbeeld een van de meest winstgevende en snelst groeiende apps. Dit betekent dat er industrieën zijn die veel verdienen aan onze seksuele en romantische levens.

Bovendien hebben we door de technologie enorm veel keuze. Dat geeft de illusie van vrijheid, hoewel in feite al onze voorkeuren in één enkel kader worden georganiseerd; het raamwerk van een consument. En keuzevrijheid klinkt wel heel modern en van deze tijd, maar uit onderzoek weten we dat mensen helemaal niet zijn toegerust om met al die keuzes om te gaan. Door alle mogelijkheden kiezen we helemaal niet meer. Of we twijfelen meteen daarna weer: hebben we wel de juiste keuze gemaakt?”

Ook de seksuele vrijheid van de jaren zeventig werkt door, zegt u in uw boek.

“Vroeger golden er gedragsregels en codes voor romantische relaties. Die zijn compleet veranderd. Ooit bestond er zoiets als ‘elkaar het hof maken’. Dat was een heel gestructureerde manier van elkaar ontmoeten en had als doel om een intieme band – meestal een huwelijk – aan te gaan. In de jaren zeventig is dit fenomeen verdwenen. Dat betekent dat heel veel mensen die met elkaar afspreken niet meer weten waaróm ze elkaar ontmoeten. Alleen om seks te hebben of omdat ze elkaar leuk vinden en beter willen leren kennen? Gaat het om één keer daten of is het de bedoeling een relatie op te bouwen?

De meeste interacties hebben redelijk vaste afspraken: zo weet je ongeveer wat de ander gaat zeggen en wat jij antwoordt. Ze zijn als het ware van tevoren gedefinieerd. In seksuele en romantische relaties is het raamwerk onduidelijk en zijn er geen afspraken die je zekerheid en vastigheid geven. Er wordt ook voortdurend onderhandeld.

Iemand vindt een ander heel leuk, maar diegene wil alleen maar seks. Zelfs in een huwelijk weet je tegenwoordig niet meer wat de afspraken zijn. Want je partner kan ineens zeggen: ‘Hé, ik wil graag een open huwelijk.’ Dan wordt het hele raamwerk van jullie relatie opnieuw ter discussie gesteld. En dat leidt weer tot onzekerheid.”

Dus het probleem is eigenlijk dat we onzeker zijn?

“Ja, dat is dan ook precies waarom romantische relaties zich in zo’n chaos bevinden. Ik denk dat we met een bepaalde mate van onzekerheid kunnen leven. Maar op dit moment is het vaak onmogelijk te zeggen in wat voor relatie je zit, wat je daarvan kunt verwachten, waarover je kunt onderhandelen of wat je nu wel of niet kunt zeggen.

Daarom zijn er steeds meer mensen single, worden veel mensen verlaten en wordt het steeds moeilijker om je kwetsbaar op te stellen. Allemaal omdat je weet dat een relatie zomaar kan eindigen. Dus eigenlijk leidt het tot een situatie waarin het moeilijker is om elkaar te vertrouwen. Dat heeft ook grote consequenties. Japan heeft nu bijvoorbeeld een negatief geboortecijfer, want de jongeren in dat land zijn doodsbang om een verbintenis aan te gaan met een ander.”

Hoe kunnen we omgaan met die ‘vrijheidsoverdosis’?

“Je moet je in de eerste plaats bewúst worden van je vrijheid. En er iets mee doen. Nu lijkt het wel of seksuele vrijheid een vrijbrief is geworden om te doen wat je maar wilt, zonder je te bekommeren om de ander. Een man die dierenrechten heel belangrijk vindt of zich inzet voor het klimaat, kan ijskoud en zonder erbij na te denken de telefoontjes negeren van de vrouw die verliefd op hem is.

Of ineens zonder uitleg of excuses verdwijnen uit het leven van iemand met wie hij meerdere keren hartstochtelijk heeft gedatet. Dat is heel problematisch en kwetsend. We weten gewoon nog niet goed hoe we onze vrijheid moeten combineren met zorg en aandacht voor de ander. Ik vind het heel belangrijk dat we daarover veel meer gaan nadenken en met elkaar over praten.”

Hoe ziet u de relatietoekomst?

“Er zal een grote verscheidenheid ontstaan, verwacht ik. Het traditionele koppel blijft, maar er zullen meer stellen een open relatie hebben, vrouwen beginnen eerder in hun eentje aan een kind of voeden hun kinderen op met een groep vriendinnen, mensen gaan trouwen met zichzelf, mensen kiezen vaker voor vrienden als vervanging van familie… Ik voorzie een grote mix van tendensen, met als gemene deler dat het traditionele gezin niet meer dominant zal zijn en gaat verdwijnen.”

Wat vindt u daarvan?

“Ik denk dat het gezin zoals we dat kenden opnieuw uitgevonden moet worden. Het hoeft niet te bestaan uit een man en een vrouw en eventuele kinderen; het kunnen ook twee mannen of twee vrouwen zijn, of bijvoorbeeld kinderen die worden begeleid door drie volwassenen.

Het gezin is hoe dan ook de primaire verbintenis tussen mensen en daardoor heeft het een belangrijke functie. Je familie is tegenwoordig ongeveer het enige wat je niet kunt kiezen, het is een eenheid waar je automatisch bij hoort. Daarom denk ik dat families een heel belangrijke plek vormen om te leren wie je bent. Je wordt in een familie omgeven door mensen die je heel goed kent, die om je geven en met wie je banden creëert die niet ‘zomaar’ ongedaan gemaakt kunnen worden. Mensen met wie je ruzie kunt maken zonder het risico dat ze meteen uit je leven verdwijnen. Daarom denk ik ook dat families en gezinnen, in alle varianten die ik net schetste, belangrijker zijn dan ooit.”

Wie is Eva Illouz?

Eva Illouz (1961) is hoogleraar sociologie aan de Hebreeuwse universiteit in Jeruzalem. Ze doet al meer dan twintig jaar onderzoek naar relaties en schreef er meerdere boeken over, waaronder Waarom liefde eindigt – Een onderzoek naar relaties in de 21e eeuw (Ten Have).