Als keuzes maken je verlamt: tips van een psycholoog

We hebben meer keuzevrijheid dan ooit tevoren, maar in de praktijk vinden we dat vaak juist lastig. Hoe komt dat en hoe kun je wat losser omgaan met keuzes maken? Journalist Maartje Latervier onderzocht het.

Zo’n drie jaar geleden nam ik een besluit. Ik zou naast mijn journalistieke werk een coachpraktijk opzetten. Zo gezegd, zo gedaan, zou je zeggen. Maar niet in een tijd als deze. In moderne tijden open je je laptop om een coachopleiding te zoeken en kom je terecht in een oerwoud aan mogelijkheden.

Ik kan een praktijkopleiding volgen of een hele studie psychologie, en wil ik niet liever counselor worden? Wil ik teams coachen of individuen, wil ik me richten op vrouwen, op hoogsensitieve vrouwen, op hoogsensitieve vrouwen met hoogbegaafdheid? Alles kan. Het enige wat onmogelijk bleek, voor mij althans, was een keuze maken.

Is keuzestress een luxeprobleem?

Het lijken luxeproblemen, gegrepen uit het leven van millennials die zich in hun handjes mogen knijpen dat ze überhaupt zulke keuzes hebben. Maar een luxeprobleem bestaat wanneer je kunt kiezen uit verschillende goede mogelijkheden – en dat is hier nu juist het probleem. En al ben ik net geen millennial, ik kan bevestigen dat het ook daadwerkelijk problematisch voelt: de twijfel, de rusteloosheid, de stress die in je spieren kruipt en je nachtenlang wakker houdt, tollend rond de vraag: wat nu te doen?

De wanhoop ook als je gedachten van de ene optie naar de andere blijven schieten en je van allemaal even enthousiast blijkt te kunnen worden.

Liever geen keuzevrijheid?

Vroeger was keuzes maken een stuk makkelijker. Toen werden je levenskeuzes bepaald door de plek waar je werd geboren, de kerk waartoe je behoorde, de zuil waarin je opgroeide en het ontwikkelingsniveau van je ouders.

Onze identiteit, stelt de Amerikaanse psycholoog Barry Schwartz, is een kwestie van keuze geworden. Dankzij de democratisering van het onderwijs kunnen we studeren wanneer en wat we willen. Dankzij internet (en de pandemie) kunnen we werken hoe en waar we willen. Dankzij de seksuele revolutie zijn we af van dwingende normen en waarden en kunnen we trouwen wanneer en met wie we willen, of besluiten het niet te doen, of een paar keer.

De verantwoordelijkheid van keuzes maken

Bij keuzes hoort verantwoordelijkheid, zegt Frenk van Harreveld, hoogleraar sociale psychologie aan de Universiteit van Amsterdam. Die verantwoordelijkheid wordt nog groter naarmate de keuzemogelijkheden toenemen. Dit heeft verschillende gevolgen:

Hoe meer keuzes we hebben, hoe groter de kans dat we ons verantwoordelijk voelen voor een verkeerde beslissing.
Bij een beperkte keuze kunnen we accepteren dat de perfecte optie er misschien niet was. Maar met tientallen opties voelt een verkeerde keuze als een persoonlijk falen.
Meer keuzes leiden vaak tot meer stress en twijfel achteraf, omdat we ons blijven afvragen of een andere optie beter was.

Keuzes maken kun je leren

Maar wanneer is een keuze nu de juiste of niet? In de psychologie wordt een keuze passend genoemd wanneer er een ‘fit’ is tussen individu en omgeving. Volgens psycholoog Evelyne Meens voel je wel wanneer die er niet is: “Je krijgt dan vaak fysieke klachten, hoofdpijn, buikpijn. Of je voelt je somber en hebt weinig energie.”

Verkeerde keuzes, benadrukt Meens, zijn echter niet alleen maar slecht. Ze kunnen je veel leren over jezelf. “Ze leren ons welke aspecten van de keuzes passend waren en welke niet. Ze leren je om een keuze in de toekomst (iets) anders te maken.” En zo dragen ze bij aan de versterking van wat zij je ‘innerlijk kompas’ noemt.

“Als je een goed intern kompas hebt ontwikkeld en er goed mee in contact staat, weet je waar je heen wilt. Je weet waar je interesses liggen en wat je waarden en doelen zijn. Je kunt en durft ernaar te handelen. Je hebt zicht op wie je bent en wie je wilt zijn.” Volgens Meens is dit een belangrijk tegenwicht tegen het overweldigende keuzeaanbod in onze maatschappij: “Door dit kompas kun je authentieke keuzes maken en hoef je er minder over na te denken.”

De maakbaarheid van geluk

We kunnen blijven twijfelen, ons blijven afvragen wat de beste keuze is en daarmee echte keuzes voor ons uitschuiven. Maar ondanks wat de overweldigende keuzevrijheid ons wil doen geloven, is het leven nog steeds maar tot op zekere hoogte maakbaar.

Het doet me denken aan de bekende Serenity Prayer: ‘God, grant me the serenity to accept the things I cannot change, courage to change the things I can, and wisdom to know the difference.’

Als je weet wat je niet kunt veranderen, kun je focussen op de dingen die je wel kunt veranderen. De meest waardevolle daarvan vergen de meeste moed.

Het kost bijvoorbeeld veel pijn en verdriet en teleurstelling om een huwelijk te ontbinden, en het kan soms veiliger voelen om de status quo niet aan te tasten. Maar uiteindelijk kan het juist louterend zijn om afscheid te nemen van een liefde die op is of nooit echt heeft bestaan. Voor deze beslissingen is dus moed nodig, en deze moed loont. Ze brengt je dichter bij wie je bent of wilt zijn.