We zijn met onze aandacht zo vaak elders dat we niet zien wat zich voor onze neus afspeelt, vindt schrijver en kunstenaar Jenny Odell. Als je net even anders kijkt, is er alleen al in je eigen buurt zo veel nieuws te ontdekken.
Je schrijft dat er online een voortdurende strijd is om onze aandacht.
“Ja, onze aandacht is een soort betaalmiddel geworden. Degene die de meeste likes krijgt voor zijn personal brand, wordt influencer en verdient daar veel geld mee. Bedrijven waar we online het meeste aandacht aan geven, maken de meeste winst. Onze aandacht wordt verhandeld, want jouw online profiel is heel veel geld waard. Daarom leven we in wat ik de ‘aandachtseconomie’ noem, waarin aandacht oppervlakkig is en telkens door iets anders wordt getriggerd – we zijn dus voortdurend afgeleid.
We komen steeds minder toe aan een ander soort langere en diepere aandacht, waarbij we niet heel doelgericht met iets bezig zijn maar mijmeren of filosoferen, of een beetje ronddwalen zonder doel. Dingen die volgens mij heel belangrijk zijn, maar die in onze maatschappij worden beschouwd als nietsdoen.”
Niets is tegenwoordig zo moeilijk als nietsdoen volgens jou. Hoe komt dat?
“We leven in een wereld waarin je waarde wordt bepaald door je productiviteit. Dus we moeten onze tijd
zo besteden dat het iets oplevert. Een activiteit die niet doelgericht is, voelt alsof-ie niets waard is. Als een kunstenaar aan een nieuw project begint, lijkt het vaak of er eerst niets gebeurt, maar deze fase
is juist nodig om uiteindelijk iets te kunnen maken.
Ook het onderhouden van of zorgen voor dingen wordt niet beschouwd als productief zijn of waarde toevoegen aan jezelf. We willen altijd meer bereiken en ons leven optimaliseren, dat we bijna zien als een product. Social media spelen een belangrijke rol in het bevestigen van dat beeld. Daar moet je je gedragen als een merk om aandacht te krijgen en te laten zien dat jouw leven optimaal en de moeite waard is.”
Je pleit er in je boek voor om je aandacht terug te pakken. Hoe kwam je tot dat inzicht?
“Het boek kwam voort uit de periode na de Amerikaanse verkiezingen van 2016. Ik had toen het gevoel dat ik leefde in een toestand van constante overprikkeling, angst en bezorgdheid als reactie op de winst van Donald Trump. Ik voelde sterk dat ik niet op die manier wilde leven, niet steeds bezig wilde zijn met wat er online gebeurde. Ik wilde de controle enregie terug over mijn aandacht.
Ook had ik het idee dat platforms als Facebook en Instagram me weghaalden van de plek waar ik was,
van de mensen en mijn omgeving. Mijn aandacht was gekaapt door alle online verleidingen, en ik wilde
weer toegang tot mijn eigen leven en ervaringen. Als je veel tijd online doorbrengt, is het heel makkelijk om te vergeten dat je leeft, want internet ontdoet je van je gevoel voor plaats en tijd. Dat moeten we terugveroveren.”
Hoe doe je dat?
“Door alle technieken en trucs online lijkt het alsof we de controle over onze aandacht volledig kwijt zijn geraakt. Maar zelfs online kun je beslissen hoe je je aandacht richt. Om een voorbeeld te geven: op Instagram word ik continu geconfronteerd met advertenties.
Die kan ik in me opnemen – precies voor dat doel zijn ze ontworpen – en me erdoor laten verleiden. Of ik kan er kritischer naar kijken, meer vanuit nieuwsgierigheid, alsof je kijkt naar een advertentie in een sciencefictionfilm. Dan kijk je meer vanuit verwondering, en vraag je je bijvoorbeeld af wie de adverteerder wil bereiken, en waarom juist jou. Dat heb ik als kunstenaar ook altijd gedaan: naar iets alledaags kijken en dan het perspectief een beetje veranderen.”
Dé manier om je aandacht terug te veroveren, is door die te richten op de plek waar je bent?
“Je kunt je inderdaad loskoppelen van de aandachtseconomie door je te richten op je directe fysieke omgeving. Ga bijvoorbeeld je buurt verkennen en ervaren, wandel er rond en kijk maar wat er op je pad komt. Zelf woon ik in Oakland, vlak bij een groot kerkhof waar veel mensen wandelen. Het heeft veel verschillende paadjes en er is geen logische manier om ergens te komen. Dus als je daar wandelt, kies
je het pad dat je in wilt slaan op intuïtie en niet omdat het de beste manier is om ergens te komen.
Dat soort aandacht, waarbij je vanuit je innerlijk wordt gedreven in plaats van gepusht wordt door iets buiten jezelf, uit angst of bezorgdheid of omdat je wegrent van iets of ergens sneller wilt komen, voelt heel anders.”
Kijken met aandacht heeft ook alles te maken met wat je als kunstenaar doet.
“Ik probeer met een frisse blik te kijken naar dingen die er al zijn. Bijvoorbeeld met The bureau of suspended objects, een expositie van voorwerpen die door mensen zijn afgedankt. Als de spullen tentoongesteld zijn, ga je er anders naar kijken. En ik ben dol op vogels; ze geven me een ander perspectief op mijn omgeving en op mezelf – bijna alsof ik door hun ogen kijk.
De Noordse boszanger is hier bijvoorbeeld net weer gearriveerd. Normaal denk ik: mijn buurt is gewoon mijn buurt. Maar als ik die zangvogeltjes zie die uit Alaska zijn gekomen, ervaar ik de verbinding tussen de plek waar ik ben en al die andere plaatsen waar ik niets van weet.
En als de kraaien aan komen vliegen vanaf de andere kant van de heuvel, kijk ik weer anders naar mijn heuvel: een beetje zoals de vogels ’m zien. Op die manier zie ik mijn omgeving met andere ogen, maak ik haar meer eigen en ben ik hier nog meer thuis.”
Waarom is dat belangrijk?
“Je thuis voelen op de plek waar je bent, is een tegenwicht voor de vluchtige online wereld waarin het voelt alsof je steeds iets moet. Het is het gevoel dat je op een plek bent die je kent en herkent, en waar je verantwoordelijkheid voor voelt. Ik werkte altijd al vanuit huis, maar de laatste maanden wandelde ik in een veel kleiner gebied dan normaal. Daardoor leerde ik mijn directe omgeving beter kennen, ook omdat ik een lokaal geologieblog ging lezen over de bergen en heuvels in de buurt.
Ik probeer altijd mijn omgeving te begrijpen zodat ik er bewust doorheen kan bewegen, in plaats van er alleen maar doorheen te rennen. Dat houdt ook in dat je begrijpt waarom de dingen daar zijn zoals ze zijn. Dat je de geschiedenis kent van die plek, of weet welke bomen, planten en dieren er leven.
Het is ook een tegenwicht voor het gevoel van isolatie en toevalligheid dat je kunt hebben als je die verbinding niet ervaart. Het gevoel dat je in een omgeving zit die elke omgeving zou kunnen zijn, lijkt me heel eenzaam.”
Wat is je tip om even uit de aandachtseconomie te stappen?
“Geef aandacht aan wat er vlak voor je neus is – want dat zijn juist de dingen die je vaak niet ziet. Als ik vogels ga kijken, neem ik een verrekijker mee en probeer ik een piepklein vogeltje op te sporen dat zeldzaam is in deze omgeving.
Het is me al een paar keer gebeurd dat er een vlak voor me zat zonder dat ik het zag, omdat ik alleen maar door mijn verrekijker zat te turen. En dan schrok het zo van mij dat het wegvloog. Dat is een
metafoor voor wat ik in mijn boek schrijf: alles wat we willen, is hier al.
Het gaat erom dat je er aandacht aan geeft. Niet de oppervlakkige aandacht die je online hebt, maar echte aandacht waarmee je de dingen om je heen anders kunt gaan zien. Eigenlijk is ‘nieuw’ gewoon een ander perspectief op wat er al was.”
Meer lezen?
- De Amerikaanse Jenny Odell (1986) is multidisciplinair kunstenaar en schrijver. Ze woont in Oakland, Californië. Haar boek De macht van nietsdoen – Een radicaal verzet tegen de aandachtseconomie verscheen bij uitgeverij Ten Have.
- Dit verhaal komt uit Flow 8-2020.
Interview Sjoukje van de Kolk Fotografie Tina Sosna
