Je hoeft niet altijd te scrollen: hoe je telefoon je verslaafd maakt

Waarom voelen we ons zo aangetrokken tot alles wat er online gebeurt? Zijn we verslaafd? Filosoof en journalist Doortje Smithuijsen schreef er een boek over.

Is het merendeel van ons niet al ontzettend verslaafd?

“Best lastig om te zeggen wanneer je nou precies wel of niet digitaal verslaafd bent, maar de meesten van ons vertonen inderdaad weleens verslaafd gedrag. Dat maakt ons niet meteen allemaal junks natuurlijk, maar ik denk zeker dat we verslaafder zijn aan onze telefoon dan we denken en willen.”

Wanneer is veel scrollen of twitteren echt een verslaving?

“Een simpele maar goede definitie van een verslaving is dat je iets niet wilt, maar het toch doet – wat ook nog eens negatieve impact heeft op je leven.

Mijn vriend en ik zijn allebei best druk, dus als we elkaar zien, willen we ook echt tijd voor elkaar hebben. Toch merk ik soms dat ik automatisch naar een binnenkomend appje word gezogen terwijl we tijdens het eten in gesprek zijn. Dat vind ik zo irritant: degene die appt, heeft niet meer recht op mijn aandacht dan hij. Maar we zijn zo geconditioneerd om naar die telefoon te grijpen, dat het verbindende moment aan tafel uit mijn handen glipt – ondanks mijn voornemen om dat niet meer te doen. Dat is verslaafd gedrag.”

Bij een alcohol- of drugsverslaving is het middel verslavend. Wat is er nou precies zo aantrekkelijk aan die telefoon?

“Eigenlijk verschilt een digitale verslaving niet zo veel van die aan alcohol. Beide zijn het vaak manieren om met stress om te gaan, of met andere problemen of dingen waar we geen zin in hebben. Drank en drugs zien we eerder als verslavende middelen dan een scherm, ook omdat het gebruik een duidelijkere middelvinger is naar de samenleving: ik gebruik GHB en onttrek me aan deze wereld.

Digitale verslavingen zijn veel meer sociaal geaccepteerd, terwijl steeds duidelijker wordt dat telefoons en apps ook worden ontworpen om ons verslaafd te maken. We leveren ons over aan een techniek die erop uit is dopamines aan te maken, zodat we naar die beloning gaan hunkeren. Als stress wegzakt door een halfuurtje door Instagram te scrollen, herinnert ons brein ons daaraan bij een volgende stressvolle situatie.

Social media, stappentellers en smartwatches hebben precies dezelfde dynamiek als games waarin je telkens nieuwe levels kunt halen. Meer likes of volgers verzamelen, batches winnen, eeuwig doorklikken op dezelfde soort video’s: het is allemaal ontworpen om je aandacht vast te houden. Twitter en Instagram zijn geïnspireerd op de klassieke fruitautomaat. Op die apps is precies dezelfde fysieke handeling nodig van naar beneden scrollen. Daar krijg je een onregelmatige beloning voor terug die steeds ons primaire brein aanspreekt.

Ook nieuwssites werken zo. Door het verzamelen van nieuws dat interessant voor ons is, feitjes waarmee we onze leefomgeving beter in kaart kunnen brengen, denkt ons jager-verzamelaarbrein dat onze overlevingskansen groter zijn.”

Zijn sommige mensen gevoeliger voor digitale verslavingen dan andere?

“Er bestaat een onderzoek waarbij verschillen in verslavingsgevoeligheid van ratten zijn onderzocht. Als ze met hun neus op een hendeltje duwden, ging een luikje open waarachter eten lag. Ze hadden al snel door waar de beloning lag. Daarna plaatsten de onderzoekers een lampje in hun kooi, waardoor een deel van de ratten opeens heel erg afgeleid raakte en veel minder snel op het eten afging. Die onderlinge verschillen bleken in een later onderzoek ook voor mensen te gelden.

In de verslavingszorg onderscheiden ze sindsdien goal trackers en sign trackers. De goal trackers zijn doelgerichter en over het algemeen minder verslavingsgevoelig dan de sign trackers, die zich sneller laten afleiden. Dat is het traditionele idee. Maar juist dat doelgerichte handelen is in de wereld van apps zo verslavend. Dus misschien ben je als goal tracker niet verslaafd aan drank, maar wél aan een stappenteller, je mailbox leegwerken of een x aantal mensen swipen op een dating-app.

Ik maak sinds kort een podcast en kan op een dashboard de luistercijfers bijhouden. Dat is zó verslavend, ik kan die pagina wel blijven refreshen. Het is belachelijk bevredigend om steeds te zien dat er weer een paar honderd luisteraars bij zijn gekomen. Hoewel ik volgens het klassieke onderzoek niet verslavingsgevoelig zou zijn, ben ik dat in deze digitale wereld wel degelijk.”

Voor je boek bezocht je een kliniek waar jongeren werden behandeld voor verslavingen, van games tot drugs en eten. Is een digitale verslaving niet veel minder destructief?

“Bij deze jongeren speelde allemaal iets wat hun leven ingewikkeld maakte, zoals een scheiding of een overleden ouder. Soms werden ze erg gepest op school. Die verslavingen waren daar een soort oplossing voor geworden, een manier om met de problemen om te gaan. Sommige jongeren gebruikten drugs, andere hadden een gameverslaving. Natuurlijk kun je geen dodelijke overdosis nemen van een flink shot Facebook, maar de fysieke, mentale en sociale gevolgen kunnen minstens even groot zijn. Die digitaal verslaafde jongeren met wie ik sprak, verwaarloosden zichzelf vaak, ze raakten geïsoleerd, braken soms met hun ouders, hadden geen vrienden meer en raakten in de knel op school.

Ikzelf ben een tijd serieus Funda-verslaafd geweest. Dat klinkt grappig en niet zo ernstig, maar kan toch gevaarlijk zijn als zo’n verslaving je weghoudt van wat je eigenlijk wilt en moet doen. Ik kon uren bezig zijn met op huizen jagen, kijken hoeveel andere mensen mijn lievelingshuis ook al hadden opgeslagen en hoe ik zo snel mogelijk een makelaar kon bereiken. Gelukkig ben ik daar nu vanaf, al heb ik soms nog een terugval. En ik heb verslavende fases van hardlopen om stress tegen te gaan. Hoewel niet zo destructief als drugsgebruik, kan het minstens zo obsessief zijn. Deze vormen van afhankelijk gedrag blijven vaak lang onder de radar, omdat ze worden gezien als minder problematisch.”

Wat zijn de gevolgen van een digitale verslaving voor ons als maatschappij?

“Ik kan me heel goed voorstellen dat we alleen maar meer op die telefoons en schermen gaan kijken de komende jaren, omdat er steeds meer is om ons zorgen over te maken. We worden constant achtervolgd door stressfactoren. Of dat nou de klimaat- of de woningcrisis is: er is zo veel om je rot over te voelen. Vluchten in een scherm is dan een goede kortetermijnoplossing, maar wel met het paradoxale gevolg dat we steeds minder geneigd zijn – en tijd en aandacht overhouden – om de handen uit de mouwen te steken en die situaties aan te pakken.

Apps als TikTok zijn vaak een fijne, tijdelijke remedie tegen ingewikkelde zaken als eenzaamheid en depressie. Ik ben blij dat die apps in de jaren vijftig en zestig nog niet bestonden. In die tijd kampten zo veel vrouwen met die gevoelens, en ik vrees dat ze dan niet de barricaden op zouden zijn gegaan om hun feministische strijd te voeren. Dan waren we nog minder geëmancipeerd dan we nu zijn.

Begrijp me niet verkeerd: het is niet gek wat we doen. In een samenleving met zo veel onzekerheid en groeiende ongelijkheid, is het volkomen logisch dat mensen grijpen naar een makkelijk verkrijgbaar en sociaal geaccepteerd verslavend middel om even hun zorgen te vergeten. Maar door al die afleiding ontslaan we onszelf gevoelsmatig ook wat van de verantwoordelijkheid om iets aan die situaties te doen. Digitale verslavingen verdoven de pijn, maar houden ons ook weg van constructieve oplossingen doordat we lamgelegd worden.”

Maar hoe kicken we af? Moeten we allemaal terug naar de Nokia 3310?

“Dat is ingewikkeld. Sommige mensen gaan daar inderdaad naar terug, maar je ontkomt bijna niet aan een smartphone. Aan het begin van mijn onderzoek stond ik daar anders in, maar nu zie ik in dat iets als digitaal detoxen geen oplossing is. De verantwoordelijkheid van een digitale verslaving ligt namelijk niet bij het individu. We moeten onszelf niet gaan wijsmaken dat het onze eigen schuld is dat we op dit punt zijn gekomen. Onze neoliberale overheid kiepert ons zonder enige vorm van zorg of voorlichting een economie in waarbij bedrijven vechten om onze aandacht. Maar daar moet wel educatie en beleid tegenover staan. Op sigaretten en alcohol zitten accijns en daarvoor is een minimumleeftijd ingevoerd. Het is nodig om ook voor déze verslavende middelen beleid te gaan bedenken.

Sinds een jaar hebben we een ministerie van Digitale Zaken. Nogal laat als je het mij vraagt, aangezien we al een jaar of dertig dagelijks met de digitale wereld te maken hebben. Onze staatssecretaris digitalisering, Alexandra van Huffelen, houdt zich vooralsnog alleen bezig met digitale start-ups en snel internet voor iedereen. Hoe bestaat het dat het woord ‘verslavend’ niet één keer voorkomt in haar beleidsplannen?”

Ben je hoopvol over hoe het anders kan?

“Zeker wel, ik heb de indruk dat mensen steeds bewuster nadenken over het effect van ons digitale gedrag op ons leven. En daar open-minded naar kijken, in plaats van zichzelf alleen hun verslaafde gedrag kwalijk te nemen. Voor mijn gevoel staan we er meer voor open dan een paar jaar geleden. Inmiddels staan alle meldingen op mijn telefoon uit – daarmee omzeil ik dat ik tijdens een avondje met mijn vriend toch afgeleid word.

Nog waardevoller dan constateren dat je te veel op Instagram zit, is je afvragen waarom je dat doet. Welke stress of angst of zorgen probeer je met het eindeloze scrollen te dempen? Als je erachter komt waar je jezelf van afleidt, verandert automatisch de relatie met je telefoon. Maar ik wil nog eens benadrukken dat we verslaafd worden gemaakt, en dat het de taak van de overheid is om nu in te grijpen en een manier te vinden om hier met elkaar beter mee om kunnen gaan. Als we te streng zijn voor onszelf komen we in een vicieuze cirkel terecht, want bij een gevoel van falen is het toch weer fijn om naar die apps te grijpen. Ik denk dat ik mijn boek ga opsturen naar staatssecretaris Van Huffelen.”