Te maken met een grote verandering of tegenslag? Geruststellende woorden van een deskundige

Omgaan met verandering kan lastig zijn; je wordt geconfronteerd met je diepste angsten. “Stop ze niet weg,” zegt de Vlaamse psychotherapeut en onderzoeker Siebrecht Vanhooren. Dit is waarom.

“Openstaan voor wat het leven ons brengt, daar zijn we verschrikkelijk slecht in,” zegt existentieel psycholoog Siebrecht Vanhooren. Volgens hem komt dat door de illusie van controle over ons bestaan: we beseffen liever niet hoe fragiel ons geluk en welzijn eigenlijk zijn. “Als we cijfers horen over mensen met een ernstige ziekte gaan de meesten van ons ervanuit niet bij de pechvogels te horen.”

Zelf is hij zich al van kinds af aan bewust van zijn kwetsbaarheid. Als kleine jongen werd hij gekweld door nachtmerries waarin hij werd verpletterd tussen het plafond en de vloer of in brand stond. Die nachtmerries hadden te maken met zijn kortademigheid, waardoor hij vaak dacht te stikken. “Bijna mijn hele lagereschooltijd werd getekend door die doodsangst. Ik heb er een gevoeligheid voor het lijden van anderen aan overgehouden. Mede daardoor koos ik voor de existentiële psychologie.” Deze relatief onbekende tak van de psychologie houdt zich bezig met hoe mensen omgaan met uitzonderlijk heftige omstandigheden en existentiële crises.

Wat is een existentiële crisis?

“Iedereen kent wel de ervaring dat ingrijpende gebeurtenissen vragen oproepen die het leven van alledag overstijgen. Beteken ik wel iets voor anderen? Wat is wezenlijk in mijn leven? Meestal zijn we dan geneigd snel terug te keren naar de orde van de dag: te confronterend. Maar er zijn ook situaties waarbij we niet meer terug kúnnen: het sterven van een kind, een onbegrijpelijk ontslag. Gebeurtenissen die je zo door elkaar schudden, dat je ze niet zomaar aan de kant kunt schuiven. Dat noemen we existentiële crises: ze dwingen je om je leven en de zin van het bestaan met andere ogen te bekijken.”

Het lijkt erop alsof we een crisis op collectief niveau meemaken. Of vindt u dat overdreven?

“Zeker niet. Voor veel mensen betekenen de klimaatcrisis of de oorlog in de Oekraïne een breuklijn: ineens realiseren ze zich dat ze niet zo veilig en onkwetsbaar zijn als ze altijd dachten. Voor ons is dat betrekkelijk nieuw.”

Hoe beïnvloedt dat besef de manier waarop we in het leven staan?

“Opeens is het geen abstracte gedachte meer dat alles plotseling anders kan worden. Denk aan de enorme bosbranden en de overstromingen afgelopen jaren. De oorlog dichtbij: iets wat we in Europa bijna niet meer voor mogelijk hielden. De polarisatie, die zich ook tot andere terreinen uitbreidt, zet soms zelfs goede vriendschappen en familierelaties onder druk. Ons vertrouwde mens- en wereldbeeld lijkt daardoor te verbrokkelen. Dat kan existentiële angst oproepen: wat voorheen belangrijk en stabiel was, lijkt ineens futiel en fragiel.”

Helpt het dat we dat allemaal ervaren?

“Niet echt. Hoewel het besef dat we in een soort kantelperiode leven breed wordt gedeeld, zijn de twijfel, angst, onzekerheid en wanhoop die bij existentiële angst horen, gewaarwordingen die we meestal in ons eentje meemaken. Dat kan je immens eenzaam maken. Je voelt je onzeker, omdat je geen grip meer hebt op je bestaan. Daardoor kun je aan alles gaan twijfelen, ook aan jezelf. Vooral het betekenisverlies dat mensen ervaren na gebeurtenissen die hun leven totaal op z’n kop zetten, roept angst op: kan ik de mensen of de instanties waar ik waarde aan hechtte nog wel vertrouwen? En ben ik zelf nog wel wie ik dacht te zijn?”

Waarom zegt u dat we de angst die op ingrijpende crises volgt niet moeten wegmoffelen?

“Elke existentiële crisis is, naast beangstigend, ook een soort wake-up call: een uitnodiging tot het stellen van diepgaande vragen waar je normaal niet bij stilstaat. Zo weten we dat mensen die hun dood onder ogen durven te zien, tevredener terugkijken op hun leven en minder doodsangst hebben. Hoe gek het ook klinkt, het besef dat je sterfelijk bent, maakt dat je je eindige leven meer gaat waarderen. Dat je bewustere keuzes maakt en je leven ook bewuster beleeft. Daardoor hebben mensen die durfden stil te staan bij hun sterfelijkheid, vaker een leven geleid dat betekenisvol voor hen is.

Maar er is nog nauwelijks onderzoek gedaan naar de psychologische gevolgen van collectieve existentiële crises. We weten meer over hoe mensen reageren op heftige gebeurtenissen in hun persoonlijke leven.”

Wat is de meest opmerkelijke conclusie uit die onderzoeken?

“Dat bij zo’n tachtig procent van de mensen die een traumatische gebeurtenis hebben meegemaakt, het leven uiteindelijk in positieve zin verandert. Dat betekent niet dat ze geen pijn meer hebben. Vaak zouden ze ook nog steeds het liefst willen terugdraaien wat hen is overkomen. Maar ze maken daarna vaak andere keuzes, waardoor ze het gevoel hebben een authentieker leven te leiden en zich sterker verbonden te voelen met anderen. Posttraumatische groei noemen we dat.”

Betekent posttraumatische groei dat je je leven radicaal omgooit?

“Er zijn CEO’s die plots bio-boer worden of popmuzikanten die het klooster ingaan. Dat zijn de verhalen die de media halen. Vaker gaat het echter om minder in het oog springende veranderingen: dat je wat trager gaat leven, meer waarde hecht aan vriendschappen, vaker bij je ouders langsgaat of een wandeling in de natuur meer waardeert. Juist door het besef dat het leven fragiel is, ga je kleine dingen meer appreciëren.

Posttraumatische groei heeft twee kanten: aan de ene kant het besef van de kwetsbaarheid en onvoorspelbaarheid van het bestaan. Aan de andere kant weten dat je toch iets kunt betekenen. Je hebt het overleefd, je kunt het aan en kunt keuzes maken in je leven.”

Als alles verandert

Dit is een ingekorte versie van een artikel dat eerder verscheen op Psychologie Magazine. Benieuwd naar meer? In de training Als alles verandert van Psychologie Magazine word je met zes audiowandelingen begeleid om met meer kracht en vertrouwen door zo’n lastige transitiefase heen te gaan.

Siebrecht Vanhooren (1974) is als docent en onderzoeker verbonden aan de onderzoeksgroep klinische psychologie van de faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen aan KU Leuven. Hij doet onder meer onderzoek naar posttraumatische groei en zingeving. Daarnaast werkt hij als psychotherapeut. Het schreef het boek ‘Op de bodem – Existentiële thema’s in psychotherapie en begeleiding’.