Dit is het effect van zingen: “Alleen al de manier waarop je ademt, maakt 't ontspannend"

Samen zingen helpt tegen een vol hoofd − journalist Klaartje Scheepers wordt er zelfs op de stomste dagen blij van. Want waar muziek is, kan niets anders zijn. Dit zeggen experts over het effect van zingen.

Muziek is voor mij van vitaal belang. Drie jaar geleden realiseerde ik me dat pas, toen ik onder een bloemetjesdekbed lag in een Ierse bed & breakfast. Het was er zoals je verwacht van een logeeradres bij een vliegveld. Een grauwe gevel, verouderde meubels, morsige gastheer, lusteloze hond in de gang. En dat alles in een decor van aanhoudende miezerregen.

Dan maar naar Ierland

De volgende dag zou ik vroeg naar Nederland gaan om mijn kinderen te halen, want we gingen samen een jaar in Ierland wonen. Het oorspronkelijke plan was om naar Nieuw-Zeeland te gaan. Alles hadden we geregeld, tot en met het aanschaffen van een Ibiza-jurk voor op het strand. Maar een visum bleef uit.

Drie weken voor het geplande vertrek werd duidelijk dat dat voorlopig ook niet zou komen – als het al kwam. In een noodtempo gooiden we de plannen om: Ierland was ook een eiland, daar spraken ze ook Engels en reden ze links. We regelden werk, papieren, een school en een huurhuis in een kustplaats in Cork. De Ibiza-jurk ging in de opslag.

More than welcome

Voor overpeinzingen was geen tijd geweest. Die had ik pas toen ik onder dat bloemetjesdekbed nadacht over hoe ik in deze grijze wereld mijn draai zou kunnen vinden. En eigenlijk wist ik dat meteen. Ik pakte mijn telefoon en googelde: choir in Cork. Op Facebook vond ik de Kinsale Voices, ‘an a capella choral group’.

‘New members always welcome, no requirement to read music – just a love of music, singing & harmonies.’ Ik stuurde een DM en net na middernacht kreeg ik al antwoord: ‘More than welcome’ was ik op een repetitie op donderdag. Ik deed mijn oortjes in en viel in slaap met Bill Withers: ‘A lovely daaaaaay’.

Voor zingen maak ik een uitzondering

Ik ben een thuisblijver. Een huismus. Na een drukke dag wil ik niks meer. Met een boek op de bank. Beetje rommelen. Beetje koken. Maar voor mijn koorrepetities maak ik een uitzondering. Ik ga altijd, al vijftien jaar lang, hoe moe ik ook ben. Voor mij is samen zingen de ultieme leegmaker van mijn hoofd. Ik word er altijd blij van, zelfs op de stomste dagen.

En ik ben niet de enige. “Bijna iedere repetitie is er wel iemand die me na afloop bedankt,” zegt Beth Aggett, mijn briljante koorbegeleider bij wie ik me weer meldde zodra we terug waren in Nederland. “Moe en gestrest komen de koorleden binnen, ze zijn geïrriteerd of staan al de hele dag aan. Na twee uur zingen hebben ze weer energie. Ook voor mij zijn die repetities stimulerend. Dan denk ik: leuker werk dan dit bestaat niet.”

Met m’n neus in de Ierse boter

Wat muziek betreft viel ik in Ierland met mijn neus in de boter. Net als literatuur neemt muziek er een speciale plek in, en dat merk je. Op de school van mijn kinderen stond in de hal een zwarte vleugel die iedereen mocht gebruiken. Een puber die Keltische harp of Ierse fluit bespeelde, was zeker niet per definitie een loser, integendeel.

Zelfs in het kleinste dorp zit wel een pub waar in het weekend livemuziek wordt gemaakt. Ons dorp had ook een paar van die muziekkroegen. Bij sommige traden altijd folkies op met hun weemoedige traditionele muziek, bij voorkeur in Gaelic.

Thuis

Zelf bracht ik iedere donderdagavond door met mijn nieuwe vriendinnen van de Kinsale Voices, twintig vrouwen tussen de 20 en 75 jaar. We zongen Ierse hymnes, popsongs uit de jaren tachtig of Franse chansons die heerlijk on-Frans klonken. We traden op in het buurthuis, in een overvolle pub tijdens het lokale jazzfestival, en in december zongen we Christmas carols op de stoep van een supermarkt, met rode mutsen op.

Uiteraard ging ik mee naar het kerstdiner van het koor bij restaurant The White Lady. Nog voor het dessert werd het eerste lied ingezet. Niet giebelend of baldadig, maar keurig en als vanzelfsprekend. De andere restaurantgasten humden en klapten zachtjes mee.

Wat ik had gehoopt, gebeurde: al snel voelde ik me thuis. Misschien wel omdat het iets heel intiems heeft om samen in harmonie te zingen, ritmisch te bewegen op de muziek. Als ik een koorlid op straat tegenkwam – het was een klein dorp, dus dat gebeurde regelmatig – zwaaide ik als een verliefde puber. “See you tonight/tomorrow/next week!”

De verbindende kracht

Die verbindende kracht is precies waarom wij mensen überhaupt muziek zijn gaan maken, zegt Gerben Roefs, muziektherapeut en docent vaktherapie aan de Hogeschool Utrecht.

“Onze muzikaliteit ontwikkelde zich zo’n zestigduizend jaar geleden om die reden. Muziek hield een stam bij elkaar, die zo meer overlevingskans had. Uit die oertijd zijn botjes gevonden waarmee ritme gemaakt moet zijn, uit een iets latere periode ook holle botjes met gaatjes erin, als fluitjes. Toen al hoorde bij rouw, feesten en andere rituelen waarschijnlijk muziek, net als nu.”

Functionele muziek

Muziek ontwikkelde zich vanaf daar verder en kreeg nieuwe functies, vertelt Roefs. “Oorlogsmarsen zweepten ons op om ten strijde te trekken. Voor de kerk kreeg muziek een spirituele, religieuze functie. Tot slaaf gemaakte mensen in de jaren twintig maakten ritmische muziek die hun zware werk dragelijker maakte: het begin van de blues. In andere periodes boden protestsongs een aantrekkelijke mogelijkheid om maatschappelijke taboes aan te kaarten.”

Voor ons lijf en vaak zo volle hoofd doet muziek iets bijzonders, dat kun je zo voelen. Je krijgt kippenvel bij een mooie aria, tranen misschien zelfs, een drang om te bewegen of te dansen. Muziek kan herinneringen oproepen en je emoties bespelen. Zie je een filmpje van haaien met lieflijke muziek eronder, dan lijken ze sierlijk te dansen door het water. Hoor je er dreigende Jaws-klanken bij, dan schuif je naar het puntje van je stoel.

Alle hersendelen aan

Minder bewust ben je misschien van het effect op je hartslag, bloeddruk, ademhaling, motoriek, je mentale gezondheid. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat muziek werkt tegen depressie en slaapproblemen, en hoe het ‘gelukshormoon’ oxytocine erdoor vrijkomt.

“Als je zingt, kun je niet anders dan in het moment zijn,” zegt Beth Aggett. “Voor gepieker is simpelweg geen ruimte. Het is wonderbaarlijk hoe dat werkt.” Roefs voegt toe: “Alle hersendelen gaan aan: dat van onze emotie, het visuele deel, het deel dat ons laat bewegen en dat waar onze concentratie wordt gereguleerd. Daardoor kan muziek ons relaxed laten voelen en tegelijkertijd aanzetten tot actie.”

Op- en ontladen

Dat kalmerende effect ziet Beth vooral bij haar jonge studenten. “Bij volwassenen helpt muziek vaak om op te laden, als een upper. Maar de kleintjes komen al als stuiterballen binnen, vol energie en verhalen. Met ritmes, klappen, tellen help ik ze de patronen van muziek te ontdekken. Ik word helemaal blij als ze zich dan vijf minuten achter elkaar kunnen concentreren. Dat is al een overwinning.”

Sowieso is muziekonderwijs van grote waarde voor de ontwikkeling van kinderen, zeggen talloze wetenschappers, onder wie hoogleraar neuropsychologie Erik Scherder. De motoriek, het geheugen, de fantasie, sociale en cognitieve vermogens… alles heeft er baat bij.

Bron van rust

Ik herinner me ook hoe muziek me vroeger rustig maakte. De tijd verdween erdoor, een lange autorit was met zelfverzonnen liedjes zo voorbij. Op mijn katholieke kleuterschool begonnen de dagen met zingen in de kring. We zongen over Jezus, die we bedankten voor een nieuwe morgen. Maar we leerden ook gekke liedjes: ‘O money ma, academi viceva’ en ‘Papegaaitje leef je nog, ieja deeja’.

Laatst zag ik in een trein een jonge moeder die dat voor haar onrustige kleuter zong. Het jongetje maakte zich ineens niet meer druk over wel of niet op schoot zitten en of opa Jan niet zou vergeten ze op te halen.

Muziek maken is loslaten

Toch vond ik muziekles niet altijd fijn. Mijn vioollessen werden na tien jaar zelfs een kwelling. Die ingewikkelde techniek en kritische leraar, daar liep mijn hoofd juist vol van.

Beth herkent dat: “Mijn individuele studenten komen vaak met een specifiek doel, bijvoorbeeld het verbeteren van hun techniek. Dan wordt het werken. Als ze dan ook nog kritisch zijn, gaat het plezier ervan af. Dat is nu de catch: om goed te zingen, moet je loslaten. Focussen op de resonantie in je stem, de ademhaling en niet op je fouten. Amateurs, die zingen voor hun plezier, hebben er daarom het meeste baat bij.”

Je lijf als klankkast

Van alle muziek die je kunt maken, is samen zingen ook wel een categorie op zichzelf, zegt Roefs. “Alleen al de manier waarop je ademt, maakt zingen ontspannend. Bij stress wordt de ademhaling oppervlakkig. Maar met zingen red je het daar niet mee. Denk maar aan hoe je het einde van een zin soms moet halen voor je weer kunt inademen. Je dwingt jezelf zo om je ademhaling te controleren, net als bij een blaasinstrument. Je eigen lijf is je klankkast, en met een ontspannen hoofd, stembanden en keel, krijg je een mooi open geluid.”

Even stil nu

Nog iets wat zingen volgens Roefs uniek maakt: “Iemand met een vol hoofd hoort vaak stemmetjes van anderen die iets van jou vinden. Met zingen laat je je eigen stem klinken, waardoor die stemmetjes vanzelf verstommen. En je maakt letterlijk deel uit van iets groters, waar je ook nog eens invloed op hebt. Want je mag er je eigen klankkleur aan geven. Dat versterkt je gevoel van autonomie.”

Vanavond heb ik weer repetitie en dan zal ik er eens speciaal op letten hoe dat werkt met die trillende klankkast en dat gevoel van autonomie. Maar vermoedelijk ben ik alles vergeten zodra Beth achter de piano kruipt en laat horen met welk nummer we aan de slag gaan. Vast weer iets met minstens drie stemmen. Ik ga er met plezier mijn tanden in zetten. Mijn hoofd zal weer een oase van rust zijn. En de wereld, in elk geval die paar vierkante meter van de repetitieruimte, zal anderhalf uur lang een betere plek zijn.