Is praten wel altijd de oplossing als je ruzie hebt of iets al langer sluimert? Journalist Roos van Hennekeler vraagt het zich af en trekt wat experts aan hun mouw.
Tekst Roos van Hennekeler Fotografie Priscilla du Preez/Unsplash
Gepubliceerd op 27 juni 2024
Goede communicatie is zonder twijfel heel belangrijk binnen een relatie, maar betekent het automatisch dat je altijd over alles moet praten? Vanuit onze cultuur lijken we dat wel te denken – conflicten en spanningen ‘praat je uit’. En als het slecht met je gaat, krijg je het advies om er ‘met iemand over te gaan praten’. Hoewel dat natuurlijk veel kan helpen, blijft het toch ook rationeel, cognitief. Deskundigen als de Portugese neuroloog António Damásio leren ons dat we eerder door onze emoties dan door onze ratio geleid worden. Wat zegt dat over onze relaties? Moet alles wel via taal?
Talige wezens
“We zijn talige wezens,” antwoordt de Vlaamse mindfulness-expert en auteur Edel Maex als ik hem aan de telefoon mijn vraag voorleg. “We proberen aan alles woorden te geven. Dat hoort bij ons als mensen. Tegelijkertijd zijn we veel meer dan dat: het deel van onze hersenen dat zich van taal kan bedienen, is uiteindelijk maar beperkt. Ook onze relaties bestaan dus uit veel meer dan alleen taal. Wanneer we onze realiteit reduceren tot de dingen die we in woorden uit kunnen drukken, gaat er een belangrijk deel van onze ervaring verloren.”
Stel, zegt Maex, je loopt over straat en ziet iemand die je aantrekkelijk vindt. “Je kijkt. En de persoon naast je vraagt: waarom keek je? Dan moet je innerlijke woordvoerder, om het zo maar te noemen, ineens woorden geven aan iets wat eigenlijk zonder woorden gebeurd is. Misschien zeg je dat je helemaal niet keek of fantaseer je een of andere uitleg bij elkaar. Als Darwin langs zou lopen, zou hij zeggen: ‘Je keek omdat je je wilt voorplanten.’ Waarop jouw woordvoerder vanbinnen misschien zegt: onzin. Als Freud dan net langsloopt, zegt hij misschien: ‘Dat je dit ontkent, wijst erop dat je een deel van jezelf onderdrukt hebt.’ Al die dingen zijn deel van onze ervaring, maar niet van onze talige uitleg van onszelf.”
Begrijpen we elkaar?
Een ander nadeel van taal is dat het de neiging heeft dingen ‘vast te pinnen’, zegt Maex. Waar gevoelens veranderlijk en complex zijn, is taal is per definitie meer onbeweeglijk. “Het is heel belangrijk om ergens woorden aan te kunnen geven, maar de taal moet geen alleenheerschappij hebben. En we hebben wel neiging om taal meer ruimte geven dan haar eigenlijk toekomt. Dan gaan er dus dingen verloren, omdat we in woorden blijven hangen.” Woorden zijn bovendien minder precies dan ze lijken, denkt hij. “Als we hetzelfde woord gebruiken, denken we dat we het over hetzelfde hebben. En als we verschillende woorden gebruiken, denken we dat ieder van ons het over iets anders heeft. Terwijl: in beide gevallen hoeft die gedachte niet te kloppen.”
Maar zelfs als we elkaar en onszelf wél goed begrijpen, wil dat volgens Edel Maex nog niet zeggen dat onze problemen daarmee zijn opgelost. Ook zo overschatten we de ‘oplossende kracht’ van onze taal. Die overschatting komt volgens de Vlaamse hoogleraar klinische psychologie en auteur Paul Verhaeghe voort uit onze westerse ideeëngeschiedenis. “Ons tijdperk staat in de traditie van de klassieke Griekse filosofie, het christendom, de verlichting, het rationalisme,” zegt hij. Binnen al die tradities heerst het idee dat je er met inzicht bent: dat begrip genoeg is om tot een oplossing te komen. Dat de waarheid ons zal bevrijden, zogezegd. “Maar zo werkt het in de praktijk vaak niet. Bij praten gaat het bovendien maar deels om de inhoud: het is vaak belangrijker voor ons dat we gezien en gehoord worden: dat we er mogen zijn.”
Uit je wereld
Dat gevoel van erkenning kun je ook zonder te praten aan een ander geven. Verhaeghe vertelt een verhaal uit zijn praktijk als psychoanalyticus: een cliënt kwam wekelijks voor een sessie van 45 minuten, maar zweeg – het lukte haar niet om te praten. Om het voor beiden wat makkelijker te maken, stelde Verhaeghe voor dat ze voortaan drie keer in de week een kwartier zou komen. Dat voelde net wat minder zwaar dan steeds weer die 45 minuten stilte. “Uiteindelijk begon ze te praten, en vertelde ze dat ze het zó fijn vond dat ze mocht blijven komen, zelfs toen praten nog niet lukte,” vertelt hij.
Een eenvoudige manier om datzelfde gevoel van erkenning aan elkaar te geven binnen je relatie, is gewoonweg door elkaar veel vast te houden, tipt systeemtherapeut Marco Visser. “Dan voel je ook even dat de ander er voor je is. Daar is lang niet altijd taal voor nodig.” In zijn praktijk gaat hij, wanneer er spanningen zijn, regelmatig met mensen samen een beweegruimte in. “Dan doen we bijvoorbeeld samenwerkingsoefeningen, speelse activiteiten waarin ook plezier kan ontstaan. Je ziet hoe zo’n gezamenlijke activiteit mensen weer bij elkaar kan brengen, terwijl diezelfde cliënten zich tijdens het praten steeds verder in hun eigen wereldje terugtrokken.”
Niet alles gezegd
Ook in het dagelijks leven zijn er dingen die invloed hebben op hoe de relatie met een ander voelt. “In de auto voel ik zelf vaak een soort ontspanning met bijrijders ontstaan,” zegt Visser. “Gewoon omdat je allebei rustig naar de weg kijkt, misschien af en toe samen om iets moet lachen.”
Het kan ingewikkeld zijn om woorden aan gevoelens te geven, denkt ook hij. “Mensen hebben soms goede redenen om iets niet te zeggen. Taal kan ook schadelijk zijn – en sommige dingen zijn gewoon erg pijnlijk. Het is soms makkelijker om iets op een andere manier uit te drukken. In mijn praktijk gebeurt dat soms met muziek of via voorwerpen die mensen meenemen. Dat kan heel waardevol zijn: dicht bij het gevoel.”
Psycholoog Tessel Zwart, die ook werkt als systeemtherapeut, sluit zich daarbij aan. “Zeker in een romantische relatie worden vaak ingewikkelde gevoelens opgeroepen die voortkomen uit ervaringen binnen de relatie die je ooit met je opvoeders had. En juist die ervaringen stammen vaak uit een tijd waarin je nog geen woorden voor je ervaring had. Zelfs als je al wel kon praten, had je als kind anderen nodig om woorden aan je ervaring te geven. Bovendien worden emotionele ervaringen in het algemeen niet per se talig opgeslagen, noch bij kinderen noch bij volwassenen. Daardoor kunnen mensen ook zo geraakt worden door bijvoorbeeld kunst, muziek, een gebaar of een aanraking.”
Geraakt door oud zeer
Door die ingewikkelde gevoelens uit het verleden kunnen relaties tussen mensen vastlopen in een interactiepatroon. “Dan draai je steeds in hetzelfde cirkeltje rond met z’n tweeën,” zegt Zwart. “Omdat je allebei geraakt wordt in het kleine-kind-deel van jezelf, in oud zeer. Om dat door te hebben, heb je je eigen reflectieve vermogen heel hard nodig. Maar dat vermogen is vaak niet echt goed beschikbaar op die momenten, juist omdat je zo geraakt wordt.”
Wat natuurlijk niet wil zeggen dat praten in deze situaties niet helpt. Alleen dat het lastig kan zijn om ergens met woorden uit te komen op het moment dat je zelf óók niet zo goed kunt doorgronden wat er nu in je omgaat – of waarom je je zo voelt. “Waar het dan om gaat, is dat taal niet gebruikt wordt om iets meteen in een vaste betekenis te vangen of klem te zetten in woorden,” zegt Paul Verhaeghe. “Als je taal wilt gebruiken om dichter bij een werkelijkheid te geraken, ga je veel taal nodig hebben, telkens opnieuw. Dan kan praten wél erg helpen.”
Echt perfect overbrengen kunnen we onze ervaringen nooit. Maar mogelijk hoeft dat ook niet en is het – naast onze pogingen om ons uit te drukken in woorden – genoeg dat we elkaar vast kunnen houden, dat we samen kunnen lachen, een rivier in kunnen springen of gewoon wat uit de voorruit van de auto kunnen staren op een bewolkte dag. Misschien hoeven we elkaar niet altijd honderd procent te begrijpen om over te kunnen brengen dat we er voor elkaar zijn.
