Positief blijven bij tegenslagen: zo doe je dat

Hoe ga je om met tegenslagen en blijf je positief ondanks de onzekerheden in de wereld? Wat doe je als je leven toch anders loopt dan je had gewild? Schrijver Roek Lips geeft tips over houvast, vertrouwen hebben en ongemak aanvaarden.

Als zijn achttienjarige zoon onverwacht overlijdt, raakt schrijver Roek Lips gefascineerd door de vraag wat echt van waarde is. Vervolgens komt zijn leven in één klap tot stilstand wanneer hijzelf de diagnose acute leukemie krijgt. Uit zijn eigen ervaringen en gesprekken met talloze anderen, leerde hij een hoop over positief blijven en het vinden van perspectief in moeilijke tijden.

Hoe kijk je naar de tijd waarin we nu leven?

“Weinig lijkt nog vanzelfsprekend: veel mensen hebben geen religie of ideologie meer. De klimaatproblemen staan op de voorgrond, en de onzekerheid of onze kinderen het beter gaan krijgen dan wij. We leven in een periode van transformatie, een kanteltijd waarin dingen fundamenteel veranderen. We weten wel waar we vandaan komen en wat we niet meer willen, maar hebben nog geen idee waar het heen gaat. Dat ‘niet weten’ geeft veel mensen onzekerheid en gevoelens van onbehagen.”

Hoe vind je houvast in een tijd waarin niets meer vanzelfsprekend is?

“Jaren geleden had ik een gesprek met de toen 95- jarige Paul de Blot, die hoogleraar business spiritualiteit aan universiteit Nyenrode was en in 2019 overleed. Hij baseerde zich op de wetten van de natuur. Eén ervan is dat transformatieprocessen volgens een vast patroon verlopen en tijd nodig hebben. Een rups eet zich klem, komt in een crisis en transformeert na zijn verblijf in de cocon tot vlinder. Toen ik vorig jaar in het ziekenhuis belandde met acute leukemie, onderging ik een stamceltransplantatie waarvoor ik lange tijd in isolatie moest. Ik zat in grote onzekerheid: zou ik verder leven, welke kant ging het op? De metafoor van de transformatie van rups tot vlinder en de crisis die daar een essentieel onderdeel van is, gaf me houvast. Een manier om om te gaan met de tegenslagen. Kennelijk moest het zo gaan.”

Wat is nodig om die onzekerheid te kunnen verdragen?

“Ook niet-weten maakt deel uit van die transformatie. Dat is belangrijk in deze tijd: het kunnen verduren van ongemak en onzekerheid. Ik heb lang geleden duikles gehad en een van de belangrijkste dingen die ik toen leerde, was hoe je moet overleven in troebel water. Je weet daar niet wat boven of onder is en bent volledig je oriëntatie kwijt. Vergelijk dat eens met onze tijd: zolang je rustig door blijft zwemmen, is de kans om te overleven het grootst. Het gaat niet om het zoeken naar een uitweg, maar om het verdragen. We zoeken naar verdoving, naar een palliatieve samenleving. Ik denk dat het goed is om ongemak en pijn niet uit de weg te gaan: het kunnen goede leermeesters zijn.”

Hoe bewaar je kalmte als het leven niet loopt zoals je je vooraf had voorgesteld?

“De titel van mijn nieuwste boek is Dit kan ook een goede tijd zijn. Die zin komt uit een tekst van Native Americans en heeft met overgave te maken. In diezelfde tekst staat ook: ‘Weet dat de rivier zijn bestemming heeft.’ Volgens mij ontstaat er paniek zodra we ons vastklampen aan het idee dat we de loop van de rivier kunnen bepalen, dat ons bestaan maakbaar is. Dat is niet zo. Het besef dat we mogen vertrouwen op het leven geeft zo veel rust.”

Wat kunnen we daar als samenleving van leren?

“De grote vraag van nu is: wat geeft ons richting? We gaan op zondag niet meer naar de kerk om te horen wat ‘goed leven’ is. Maar we hebben wel allemaal de behoefte aan zingeving. Daarom is het goed om met elkaar in gesprek te gaan, de existentiële vragen te bespreken met de mensen om je heen. Vraag eens aan vrienden tijdens een etentje: ‘Waar ben je ten diepste bang voor? Of: ‘Wat geeft jou richting in het leven?’ Het gaat niet om het vinden van het antwoord, maar om het samen ergens bij stilstaan. Het delen van wat je leven zin geeft, maar ook je onzekerheid, twijfel, angsten. We zijn het zo alleen gaan doen in dit leven, maar we kunnen niet zonder de ander.”

Je boek gaat ook over de waarde van nieuwe perspectieven

“De lens waardoor je naar de wereld kijkt, bepaalt wat je ziet. Als ik de wereld als één grote ramp zie, lees ik ook op die manier de krant en interpreteer ik vanuit die invalshoek het gedrag van anderen. Maar die lens kun je zelf bijstellen. Toen ik maandenlang in het ziekenhuis lag, is mijn perspectief veranderd. Ik stelde mezelf de vraag: hoe kan ik van deze kamer, waarin mijn leven volledig stil is komen te liggen, een retraiteruimte maken? Ik besloot dat het de bedoeling was dat ik me verder moest ontwikkelen. Door naar binnen te keren, me over te geven aan de stilte – en daar houvast in te vinden. Dat perspectief heeft me ongelooflijk geholpen.”

Je hebt het ook over het aanvaarden van je lot

“De gedachte dat het leven maakbaar is, wordt volledig onderuit geschoffeld zodra je heftig nieuws krijgt. Ik heb dat niet alleen bij mijn ziekte, maar ook al eerder ervaren, toen mijn zoon op zijn achttiende overleed. Een eerste instinctieve reactie op zo’n moment van grote crisis is vaak boosheid: je gaat het gevecht aan want je wilt dit niet! Maar je kunt niet zelf bepalen hoe het leven loopt, en uiteindelijk heb je je over te geven. Dat is dus niet iets lijdzaams of passiefs. Ik zie het meer als een buiging maken.”

Wat bracht die buiging jou?

“De eerste titel van mijn boek was Het is niet aan mij. De meeste zelfhulpboeken hebben het tegenovergestelde als uitgangspunt: het is wél aan mij. Ze doen uit de doeken hoe je als een overwinnaar in het leven kunt staan, maar helaas werkt het niet zo. Vaak voelt dat onnatuurlijk omdat we zo in maakbaarheid zijn gaan geloven, in de illusie dat we zelf controle hebben. Terwijl het leven ons steeds opnieuw vraagt om te buigen voor dingen die groter zijn dan wij. Tijdens mijn gesprek met hoogleraar Paul de Blot zei hij ook: “Op de dieptepunten van mijn leven heb ik het geleerd.” Een prachtige uitspraak vond ik dat. Maar ik begreep ’m pas echt toen ik zelf die dieptepunten ervaarde. Je hoeft er ook niet bang voor te zijn, want ze laten je groeien.”

Het lot kan volgens jou dus een kans zijn?

“Laurence Gonzales schreef een mooi boek over de essentie van overleven: Deep survival – Who lives, who dies, and why. Zijn vader was piloot en overleefde in de Tweede Wereldoorlog als enige van de bemanning een noodlanding op Duits grondgebied. Dat maakte Gonzales nieuwsgierig: waarom overleeft de een wel en de ander niet, als de omstandigheden vergelijkbaar zijn? Zijn belangrijkste inzicht: als je in een kritieke situatie geen idee meer hebt welke kant je op moet, is je enige optie de situatie aanvaarden en accepteren dat je het even niet meer weet. Daar zou ik aan toe willen voegen: het verleden is geweest, de toekomst onbekend. In het hier en nu is alles te vinden wat je nodig hebt.”